آنتروپومتری از دو واژهٔ یونانی آنتروپوس به معنای انسان و مترین به معنای اندازهگیری و سنجش برگرفته شده است و با اندازهگیری ابعاد و دیگر ویژگیهای جسمانی سروکار دارد. آنتروپومتری به عنوان شاخهای از «فیزیكال آنترویولوژی» تعریف شده كه به اندازههای بدن انسان میپردازد. نظر به اینكه در وضعیتهای طبیعی بدن، تنه، بازوان و پاها درگیر كار استاتیك نمی شوند و حركات طبیعی یكی از مهمترین بخشها در انجام كار با راندمان بالا تلقی می گردد، لذا باید ابزار و شرایط كار را به گونهای طراحی نمود تا با ابعاد بدن كارگر كاملاً تطبیق داشته باشد.
در چنین وضعیتی نیاز به دانستن این ابعاد جهت طراحی محیط های كاری اهمیت به سزایی داشته و پاسخگوی این نیاز مهم، دانش آنتروپومتری می باشد.
بطور كلی اندازه گیری ابعاد بدن در دو وضعیت صورت میگیرد:
- وضعیت ساكن (ثابت)
- وضعیت متحرك
در وضعیت ثابت اندازه گیری بدن در حالتی صورت می گیرد كه بدن هیچ حركتی نداشته باشد و این اندازه گیری را اصطلاحاً آنتروپومتری استاتیك می گویند. در وضعیت متحرك اندازه گیری ابعاد بدن در حالتی كه بدن در حال حركت می باشد، صورت خواهد گرفت كه به این اندازه گیری آنتروپومتری دینامیك معروف است.
بطور كلی آنتروپومتری شامل اندازه گیری اندازه های مختلفی از طول بدن، وزن و حجم اندامها، فضاهای حركتی و زوایای حركتی هر یك از این اندازهها و در نهایت آمار و اطلاعات منتج از آن در تعیین شكل و اندازه ابزار و وسایلی كه در محیط كار استفاده این افراد قرار میگیرد. آنتروپومتری در زمینه های زیر كاربرد دارد:
- به منظور تطبیق و تناسب ماشین با انسان در جهت راحتی و افزایش راندمان كاربر
- جهت استاندارد سازی وسایل و تجهیزات مورد استفاده برای یك فرد یا كل جامعه
در این زمینه علاوه بر ابعاد بدن، نوع وسایل مورد استفاده، جنس، میزان تحمل نیرو و فشار و سایر فاكتورهای مربوط به انسان از قبیل سن، جنس، نژاد، ساختار بدنی (ورزشكار، چاق، لاغر)، نوع شغل، رژیم غذایی، وضعیت سلامتی، وضعیت بدن یا پوسچر، زمان (ابتدای روز، پایان روز) تغییرات ارادی (مثل منقبض كردن عضله)، لباس و تجهیزات فردی مورد توجه قرار میگیرد كه البته مهمترین آنها سن، جنس و تفاوتهای نژادی میباشد.
از آنجائی كه با افزایش سن، افراد كوتاهتر، سنگینتر و فربهتر میشوند، باید محیط كار به گونهای طراحی میگردد كه افراد 65-20 ساله با ابعاد مختلف بتوانند به راحتی در آن به كار خود ادامه دهند.
شیوههای اندازهگیری و كاربرد این ابعاد
ارتفاع درشت نی
این بعد، در حمل و نقل دستی مواد، از اهمیت ویژه برخوردار است. اشیایی كه در ارتفاعی میان ارتفاع درشت نی و ارتفاع برآمدگی بند انگشت، ایستاده قرار دارند، باید در وضعیت خمیده برداشته شوند.
ارتفاع برآمدگی بند انگشت، ایستاده
این ارتفاع بازگو كننده كمترین ارتفاعی است كه در آن كارگر میتواند بدون خم كردن زانوها یا كمر، اشیاء را بردارد و حمل كند. گسترة ارتفاعی كه میان ارتفاع برآمدگی بند انگشت، ایستاده و ارتفاع شانه قرار دارد، برای حمل و نقل دستی مواد و اشیاء مطلوب بوده و بایستی در صنایع مورد استفاده قرار گیرد.
ارتفاع آرنج
این بعد در تعیین ارتفاع سطح میز كار از اهمیتی ویژه برخوردار است.
ارتفاع شانه (زایده اخرمی شانه)
برداشتن و حمل اشیایی كه در بالای ارتفاع شانه قرار دارند، دشوار است. زیرا از سویی، در این كار، ماهیچههای ضعیف به كار گرفته میشوند. از سوی دیگر، در چنین حالتی خطر رها شدن و سقوط اشیاء نیز افزایش مییابد.
بلندی قد
از این بعد در تعیین كمترین فضای خالی بالای سر برای جلوگیری از برخورد سر با مانع استفاده میشود.
حد دسترسی عملی در بالای سر
از این بعد، در تعیین بیشترین ارتفاع كنترلهای قرار گرفته در بالای سر كارور استفاده میشود.
حد دسترسی عملی به سمت جلو
اشیاء یا قطعههایی كه اغلب در ایستگاه كار مورد استفاده قرار میگیرند باید در حد دسترسی عملی قرار گیرند.
عمق كفل ـ زانو
این بعد، عمق سطح نشستنگاه صندلی و فضای خالی زیر میز كار را تعیین میكند.
عمق كفل ـ ركبی
این بعد عمق سطح نشستنگاه را مشخص میسازد.
ارتفاع ركبی
این بعد گسترة قابلیت تنظیم ارتفاع صندلی را معین میكند. در حالتی كه فرد كفش به پا ندارد.
فضای مورد نیاز رانها
ارتفاع آرنج در حالت نشسته و فضای مورد نیاز رانها، عوامل تعیین كننده در ضخامت سطح رویی میز كار و كشوی آن میباشد.
ارتفاع آرنج در حالت نشسته
با استفاده از ارتفاع آرنج در حال نشسته و ارتفاع ركبی میتوان ارتفاع میز كار را تعیین كرد.
ارتفاع چشم در حالت نشسته
نمایشگرهای تصویری میبایست در زیر خط افقی قرار گیرند كه ارتفاعی برابر با ارتفاع چشم در حالت نشسته است.
ارتفاع نشسته
از این بعد، در تعیین فضای عمودی مورد نیاز برای وضعیت نشسته استفاده میشود.
پهنای كفل
از این بعد در تعیین پهنای صندلی و نیز ابعاد شكافها، روزنه ها و … استفاده میشود كه همه بدن بایستی از آنها بگذرد.
پهنای آرنج ـ آرنج
از این بعد، در تعیین پهنای پشتی صندلی و نیز فاصله میان تكیهگاههای دست در صندلی استفاده میشود.
پهنای چنگش، قطر درونی
از این بعد در تعیین محیط دستههای ابزار دستی، قطر اهرمها و … استفاده میشود.
فاصله میان مردمك دو چشم
از این بعد در تعیین گسترة قابلیت تنظیم فاصله میان دو عدسی چشمی در میكروسكوپها استفاده میشود. برای كاهش خطای اندازهگیری، ابعاد آنتروپومتریك در حالتی اندازهگیری میشوند كه شخص لباس سبك بر تن داشته و راحت و مستقیم نشسته و یا ایستاده باشد. برای تصحیح كفشها بایستی سهسانتیمتر به اندازهها (اگر شخص بدون كفش باشد) افزوده شود.